Bunu yapamayacağım, bugüne kadar denedim olmadı, beceriksizin tekiyim, yetenekli değilim, hiçbir vakit gereğince güzel olmayacak, başkaları bunu daha düzgün yapıyor… Bu üzere cümleler size tanıdık geldi mi? Pekala oburlarının başarısı yahut memnunluğu size nasıl hissettirir?
Yetersizlik hissi olarak isimlendirdiğimiz şey kimi vakit gerçeği yansıtan kimi vakitse gerçeklik yerinden uzak olacak halde pek çok kişinin yaşayabileceği bir durum olarak tanımlanabilir. Kendinizi geliştirmek istediğiniz alanda ortaya çıkan ve gerçeklik yerine oturan yetersizlik hissi, fonksiyonel olup istenilen şeye sahip olma noktasında kişiyi harekete geçirebilirken; yetersizliğin pek çok mevzuda bir ortada ve ağır bir biçimde yaşanıyor olması akılda soru işaretleri oluşturabilir. Yetersizlik inancı kişinin fonksiyonelliğini kısıtlamaya başladığında ve kişiyi sınırlandırdığında bir sorun haline gelebilir.
Yetersizlik, kişinin kendisiyle bağlantısında memnuniyetsizlik, başarılarından tatmin olmama üzere durumları beraberinde getirebilir ve birçok vakit kişinin objektif olarak kendisine bakabilmesini pürüzler. Kişinin başarılı olduğu noktaları küçümsemesine, maharetlerini yok saymasına neden olabilirken yetersiz olduğunu düşündüğü noktaları yüceltmesine yol açabilir. Kişi bu türlü bir durumda başarılarından tatmin olmak yerine başarısız olduğu noktalarda kendisini var eder ve yaşatır. Bu taraflarıyla yetersizlik kişi üzerinde öz tenkit yapmaya yatkınlığa, özgüven ve özsaygıda azalmalara neden olabilir.
Yetersizlik hissinin nasıl geliştiğine baktığımızda etrafınızdaki bireylerin telaffuzları yahut davranışlarının sizin üzerinizde oluşturduğu yansımalar karşımıza çıkabilir. Çocukluk devrinde ebeveynlerin eleştirel tavır ve yargılamaları (yaptığı şeyler eksik yahut yanlışlı olduğu için eleştirilmesi, neden birinci olamadın…), tekrarlayan formda çocuğun davranışlarına müdahaleler (yaptığının beğenilmemesi ve yapamadığı düşünülen şeye karşı müdahaleler), çocuktan çok fazla beklentiye sahip olmak yahut bilakis hiçbir beklenti geliştirmiyor olmak (akademik muvaffakiyetin aileyi tatmin etmemesi yahut yapamayacağı düşünülerek hiçbir muvaffakiyet beklememe), çocuğun başarılı olduğu durumları görmezden gelmek ve muvaffakiyetlerini takdir etmemek (iyi olduğu noktaları atlayıp, güya olması gereken hali hazırda buymuş üzere davranmak) üzere yaklaşımlar çocuk üzerinde yetersizlik hissini oluşturabilir. Emsal durumları okul arkadaşlarıyla, öğretmenleriyle ve hatta ileriki ömürde iş yaşantısı ya da toplumsal ortamlarda deneyimliyor olmak da kişi üzerinde yetersizlik hissini oluşturabilir.
Bunların yanında gerçekçi olmayan maksatlar ve münasebetiyle bu gayelere ulaşamamak kişi üzerinde yetersizliğe dair kanılara sebep olabilir. Örneğin kilo vermek isteyen birisinin bir ay içerisinde on beş kilo verebileceğine dair kanısı ve bir ayın sonunda bu kadar kilo verememiş olması kilo verme noktasında kişiyi yetersizlik hissine götürebilir. Halbuki yeteri kadar vakit ayrılmadığı halde bir şeyleri tamamlayamamış olmak yetersizlik göstergesi olmaktan çok gerçekçi bir planlama yapılmadığına işaret edebilir. Yetersizlik hissinin hakim olduğu yerde kişi durumu bu biçimde değerlendirmeyi birçok vakit atlar ve kendisine yetersizlik atfeder.
Düşündüğümüzde bir küme çalışmasında başka şahısların yeteri kadar âlâ olmadığına inanan birisinin, çalışmanın gerektirdiği tüm sorumlulukları üzerine alması lakin tek başına bunları tamamlayamaması ya da birçok hususta gereğinden fazla sorumluluk alıp bunlara yetişememesi yetersizliğe neden olabilir. Yetersizliği yenmeye dair çabayı içeren mükemmeliyetçi yaklaşım, işler istenilen formda gitmediğinde kişinin kendisini daha fazla yetersiz hissetmesine sebep olabilir.
Yetersizlik hissiyle baş etmeyi ele aldığımızda nerelerde yetersiz hissediyorsunuz ve yetersiz olduğunuzu düşündüğünüz mevzular nitekim sahip olmak istediğiniz şeyler mi buna odaklanmak durumu daha anlaşılır kılmaya yardımcı olabilir. Örneğin etrafınızdaki arkadaşlarınızın pek birden fazla piyano çalabiliyor, hepsinin bu hususa dair ilgisinin ve marifetinin olduğunu düşünüyorsunuz, burada piyano çalamama konusunda kendinizi eksik hissediyorsunuz ve geçmişte bununla ilgili rastgele bir tecrübeniz olmamasına karşın isteseniz de bunu yapamayacağınıza dair bir inanç geliştiriyorsunuz. Tahminen de burada sorgulanması gereken buraya dair bir ilginiz var mı yoksa sırf etrafınızdaki bireyler bunu yapabildiği için mi yapmak istiyorsunuz. Bunun ayrımını yapabilmek yetersizlik hissini manaya konusunda size ipucu verebilir.
Problem yaşanılan alan keşfedilmezse sorunla nasıl baş edilebileceğini anlamak mümkün olmayacağından yetersizlik hissi yaşadığınız alanları keşfetmeye çalışmak bunlarla baş etme noktasında gerçekleşebilecek birinci adımı oluşturur. Burada farkındalık oluşturmak kişinin gelişimi, değişimi ve dönüşümünü etkileyebilir.
Yetersizlik hissini oluşturan durumlardan uzaklaşabilmek için kendimize temas etmemiz ve içimizdeki kaynaklara ulaşabilmemiz kıymetlidir, farklı şartları deneyimleyen biricik bireyleriz. Muvaffakiyet gösterdiğiniz bahisler tesadüfen/ rastlantısal olarak oluşmadılar. Düzgün olduğunuz noktaları görme konusunda kendinize haksızlık etmemeyi denemek kulağa nasıl geliyor?
Uzm. Klinik Psikolog Hasret Sarıkaya