Osteoporoz (gözenekli kırılgan kemik) kemik mikro yapısının bozulması, kırılganlığının artması ve kemik kütlesinde azalma ile karakterize, sık görülen metabolik bir kemik hastalığıdır. Tanısı; Dual Güç X ray Absorbsiyometri (DEXA) denilen yol bilgilerine ve kırık varlığına nazaran konmaktadır.
Osteoporoz konusuna işlevsel tıp bakış açısıyla yaklaşmak, bedensel bütünlüğü gözden kaybetmeden, tüm doku ve organların bir ahenk ve irtibat içinde çalıştıkları gerçeğini gözönünde tutmakla mümkündür. Büyük bir istikrar içinde çalışan bedenin, osteoporoz kelam konusu olduğunda da bu dengeyi sürdürdüğünü ve kemik dokusunun tıpkı vücudun bütününde olduğu üzere tüm üzere metabolik süreçlerden etkilendiğini dikkate almak kıymetlidir. Osteoporoz tedavisi olarak önerilen bir çok ilaç bulunmasına karşın, bu yazının konusu temel olarak; mikroelement istikrarını bilmeden ve hesaba katmadan osteoporoz tedavisi planlanamayacağını tartışmaktır.
Son yıllarda tüm dünyada kronik hastalıklarda artışla birlikte, osteoporoz sıklığı ve şiddetinde de bir artış gözlemekteyiz. Besin kaynaklarının besleyiciliklerini yitirmelerini, etraf kirliliğini, toksin ölçüsündeki, gerilim seviyesindeki artışı, kronik hastalıklar nedeniyle kullanılan ilaçların genel sıhhate ve kemik sıhhatine olan tesirlerini gözardı edemeyiz. Kemik Dansitometri sonuçlarını sayısal sonuçlar olarak hastalarımıza bildirmenin ve rakamsal yüzdelerdeki artışın yarattığı tasayı, beslenmesi ve ömür şartları hakkında hiçbir şey bilmediğimiz hastalara standart ilaçları yazarak gidermeyi ummak sanırım artık bir çoğumuzu da, hastalarımızı da gereğince rahatlatmıyor.
Kemikler hayat uzunluğu imal ve yıkım kademeleri ile karakterizedir. Eski kemik yıkılır, yerini yeni kemik alır. Beşerler yaşlandıkça, kemik yıkım oranı imal oranını geçmeye başlar. Bayanlarda temel bir neden menopoz sırasında östrojen düzeylerinde azalmadır. Vakitle, bu düşük kemik yoğunluğuna (zayıf kemikler) yol açabilir. Sonunda, osteoporoza neden olabilir. Osteoporozu olan şahısların kemik kırığı, bilhassa de düşme üzere travmalardan sonra osteoporozu olmayanlardan daha fazladır. Kemiklerin güçlü ve sağlıklı biçimde yenilenebilmeleri için kâfi magnezyum, D vitamini, kâfi protein, K vitamini, flavonoidler (bitkilere renklerini veren ve anti oksidan ve iltihap aksisi tesir gösteren besin hususları grubu) üzere besin faktörlerine gereksinim vardır. İskeletin içerdiği kemik ölçüsü kadar, kemiklerin besin gereksinimleri da ömür içinde değerli ölçüde değişir. Yirmi-yirmibeş yaşlarına kadar yiyeceklerden alınan kalsiyumun ve öteki minerallerin kemiği yenileme kapasitesi kemiğin yıkım suratından daha yüksektir. Erişkinlikte kazanılmış olan doruk kemik kütlesi, ileri yaş osteoporozunu da belirler. Bu doruk kemik kütlesi ise hamilelikten itibaren bebeklikte, çocuklukta ve bilhassa ergenlikte kazanılır. Kazanılmış kemik kitlesinin yarısı ergenlikte inşa edilir. Bu süreç 20’li yaşların ortasına kadar devam eder ve doruk kemik kütlesinin büyük kısmı tamamlanmış olur. Doruk kemik kütlesi iskelet gelişimi sırasında erişilebilen azamî kemik ölçüsü olarak tanımlanır. Doruk kemik mineral yoğunluğundaki yüzde 10 artışın, osteoporozu 13 yıl geciktirebildiği düşünülmektedir. Menopozdan sonra 8 yıl süren bir süratli kemik kaybı dönemi vardır. Daha sonraki yıllarda kayıp suratı azalarak hayat uzunluğu devam eder. 75 yaşında bir bayan maksimal kemik yoğunluğunun %50’sini kaybeder. 75 yaşında erkek %25’ini kaybeder. Bu fark, bayanların menopoz nedeniyle östrojenin kemik muhafazasından uzak kalmalarındandır. Bu nedenle menopozda hormon replasman tedavisi alan bayanlarda kemik erimesi daha az olmaktadır. Menozdaki HRT’nin en büyük faydalarından birisi, kemik dokuda yoğunluğun artışını sağlamasıdır. Erkeklerde de testesteron azalması osteoporozun en kıymetli nedenlerindendir.
Osteoporoz Risk Faktörleri :
Vücut yapısı: Ufak tefek, ince yapılı, sarışın olmak
Yaşam biçimi: Çok idman, sedanter ömür, alkol ve sigara tüketimi, uzun periyodik yatak istirahati
Eşlik eden hastalıklar ve kullanılan kimi ilaçlar: Kalp ve damar hastalıkları, Diyabet, hipertiroidi ve bağ dokusu hastalıkları, romatizmal hastalıklar, mide ve barsak emilim bozuklukları kemik mineralizasyonunu bozarak bilhassa kalça kemik mineral yoğunluğu üzerine olumsuz istikamette tesirli olur. Ayrıyeten kimi ilaçlar da osteoporoz gelişimini hızlandırır. Bu ilaçlar içerisinde en yeterli bilinenler kortikosteroidler olsa da, antiepileptikler, diüretikler, anti- depressan ilaçlar (SSRİ), lityum, methotraxate, proton pompa inhibitörleri (mide koruyucular)ve antikoagulan ilaçların da kalsiyum emilimini bozarak osteoporoza tesiri olduğu saptanmıştır.
Hormonal nedenler: Bayanlarda menopoz nedeniyle östrojen azalması, erkekte testesteron azlığı; bayanda testesteronun, erkekte östrojenin olması gerekenden düşük düzeyde bulunması, hipertroidi, hiperparatroidi, cushing hast.
Beslenme: “Ne yiyorsan o’sun” görüşü kemikler için de geçerliliğini korur. Genel sıhhati etkileyen, inflamasyona yolaçan; şeker, rafine karbonhidratlar ve sıhhatsiz yağlardan oluşan eserler, paketli “şey”ler yerine çeşitli sebzeler, meyva ve fermente besinleri, sağlıklı yağları ve proteinleri tüketmek hem genel sıhhate hem de kemik sıhhatine olumlu katkı sağlayacaktır.
Osteoporoz ve beslenme bağlantısı kelam konusu olduğunda ekseriyetle birinci akla gelen, beslenmede sütü sorgulamaktır. Bir çok yayında da risk faktörleri ortasında süt içimi eksikliği yeralır.
Harvard Nurses’ Health Study araştırması, 72.000 kadar bayanı 18 yıl izleyerek sütün kırık riskinden esirgeyici tesirinin olmadığını gösterdi. Muhtaçlığımız olan kalsiyumu süt içerken oluşabilecek besin allerjisi riski yahut endüstriyel sütlerde çokça bulunan hormonlar ve antibiyotikleri de birlikte alma mümkünlüğü içermeden renkli sebzeler yiyerek almak mümkün.
Vücuttaki kortizolde artma: Kortizol kemik yıkımını hızlandırır, kemik imalini azaltır, kalsiyumun barsaktan emilimini azaltarak kemiği zayıflatır. Bedende kortizol artışı ya dışsal yahut içsel nedenlerle olur. Dışsal nedenler; birtakım hastalıkların tedavisi sırasında ilaç olarak kortizon kullanmaktır. Kemik kaybının ölçüsü bu ilaçların dozuna ve kullanım müddetlerine nazaran değişir. Tedavinin başlamasından çabucak sonra başlar ve en çok birinci 6 ayda gerçekleşir. Tedavide alınacak tedbirler genel osteoporoz yaklaşımımdan farklılık göstermez.
Vücut kortizolünde artmaya yolaçan içsel nedenler; bedende kortizolün yükselmesine neden olan bir ekip hormon kaynaklı hastalıklar ve çağımızın tahminen de en değerli sorunu olan stress tir. Osteoporoz ve depresyon münasebeti ile ilgili araştırmalar mevcutsa da, kronik stress ve osteoporoz ortasındaki alakaya bakan araştırmalar son yıllarda artmakta. Günümüzde binlerce yıl öncesinden farklı olarak bedende neredeyse tüm fizyolojik düzenekleri etkileyen çeşitli gerilimlere maruz kalmaktayız. Kronik psikososyal stressin çeşitli düzenekler yoluyla osteoporoz için bir risk faktörü olduğu gösteriliyor. Artan ispatlar, kemik metabolizmasının düzenlenmesinde merkezi hudut sisteminin, bilhassa hipotalamusun fizyolojik değerini doğruluyor. Hem hayvan hem de insan çalışmaları, kronik ruhsal gerilimin, hipotalamik-hipofiz-adrenokortikal (HPA) ekseni, sempatik hudut sistemi, endokrin ve bağışıklık faktörlerini de etkileyerek kemik kütlesinin azalmasına ve kemik kalitesinde bozulmaya neden olduğunu gösteriyor. Kronik gerilim, HPA aksını ve sempatik hudut sistemini harekete geçiriyor, üreme hormonu ve büyüme hormonunun salgılanmasını bastırırak, doku hücrelerinin iltihabi salgılarını arttırarak, sonuçta kemik oluşumunu engelleyerek ve kemik yıkımını uyararak kemik kaybına yol açıyor.
Kronik psikososyal gerilimin, ergen farelerde ise hem uzunlamasına hem de enine kemik büyümesini ve büyüme plağında kemikleşmeyi engellediği gösterilmiş.
Kalsiyum / magnezyum istikrarı:
Kemik sıhhati açısından kalsiyum alımının arttırılmasından çok, kalsiyum / magnezyum istikrarı kıymetlidir. Magnezyum, bedenimizdeki her hücrenin muhtaçlığı olan bir mineraldir. Magnezyum depolarının yarısı doku ve organlardaki hücrelerin içinde, öteki yarısı kemikte kalsiyum ve fosfat ile birlikte ve yalnızca %1’i kanda hür halde bulunur. Kandaki magnezyum seviyesini sabit tutmak, işlevlerin sürdürülmesi için değerlidir. Bedende magnezyum, kalsiyum ile muhakkak bir istikrarda bulunmalıdır. Magnezyum ve kalsiyum ortasındaki istikrar korunmazsa, kalsiyum fazlalığı beden için toksik hale gelir ve kalp rahatsızlığına, artritlere, osteoporoza, damar sertleşmesine, dokuların ve organların kalsifikasyonuna neden olur. Magnezyum, birçok biyokimyasal tepkide ko-faktör olarak yer alır, olağan kas ve hudut işlevinin sürdürülmesine, kalp ritminin korunmasına ve kemik sağlamlılığının devamına yardımcı olur
Sodyum / Potasyum istikrarı:
Osteoporoz denildiğinde en çok önerilen kalsiyum alımıdır. Meğer bu mevzuda çok değerli bir öteki husus sodyum / potasyum istikrarıdır. İnsan çeşidi potasyum alımı sodyum alımının 4-10 katı olacak formda evrimleşmişken bugün bu oran sodyum alımı potasyum alımının 3-10 katı olacak biçimde bilakis dönmüş durumda. Şu haliyle tabiatta potasyumdan fazla sodyum alan tek göğüslü türüyüz. Sodyum / potasyum oranı hipertansiyonda da sodyum alımımdan daha kıymetli bir kriter durumunda. Sodyum alımı idrardan kalsiyum atılımını da arttırır, münasebetiyle osteoporoz kelam konusu olduğunda da diyetle kalsiyum alımının hakettiği ilgiden fazlasını fazla tuz alımına göstermek gerekir. Diyetle potasyum bikarbonat alımını arttırmak, fazla tuzun (sodyum) alımının neden olduğu idrar kalsiyum atılımını azaltır, münasebetiyle osteoporozun önlenmesine katkıda bulunur.
Paketli besinler sodyum / potasyum istikrarını bozarlar:
Sodyum potasyum istikrarını düzenlemek için birinci yapılacak şey; fazla ölçüde tuz içeren paketli besinleri beslenme dışına çıkartmaktır. Potasyum takviyesinin anahtar rolde olduğunu vurgulayarak, tüm bitkilerin potasyumdan güçlü ve tuzdan yoksul olduğunu söyleyelim. Örnek vermek gerekirse potasyum / sodyum oranı cevizde 220, mantarda 75, avakado da 70, bademde 705, maydonozda 10, karalahanada da 10 dur. Bitkisel besinler hem içerdikleri fitobesinlerle, hem de alkali tuzlarla sıhhatimize katkıda bulunurlar.
Doku asidozunun osteoporoza tesiri:
Batı tipi beslenme dediğimiz; hayatın süratli temposuna uygun, paketli, işlenmiş besinlerin yükte olduğu, sıhhatsiz yağlardan ve şekerden güçlü beslenme bedenimizi yıllar uzunluğu belirti vermeden süregiden bir metabolik asidozda tutuyor. Bu doku asidozu hem kemikten kalsiyum çekilmesini arttırıyor, hem de kemik imalini azaltıp, yıkımını destekliyor. Fazla protein alımı da asidoza neden olduğu için osteoporoza katkıda bulunuyor. Her bahiste olduğu üzere protein alımında da istikrar temel. Yani tıpkı gereğinden fazla protein almak üzere az almak da kemik yapısını zayıflatıyor.
Barsak ve kemik yapılanması / osteoporoz ortasındaki alaka;
Barsakta yaşayan yedi bin den fazla cinste milyonlarca bakteri bedenin mikro ekosistemini, barsak mikrobiyomunu oluşturur. Son yıllardaki çalışmalar mikrobiyomun kemik yine şekillenmesi ve kemik kütlesi üzerinde tesirli olabileceğini gösteriyor. Barsak mikrobiyomunun endokrin, bağışıklık ve hudut sistemleri ile çift taraflı münasebeti bulunur. Probiyotik tedavinin östrojen eksikliği olan hayvanlarda kemik kaybını azalttığı gösterilmiştir.
Prebiyotikler, tüketildiğinde, sıhhat faydaları sağlayarak ve kronik hastalıkların önlenmesi ve tedavisinde yardımcı olan sindirilemeyen karbonhidrat bileşikleridir. Prebiyotiklerin birtakım kronik, inflamatuar şartları güzelleştirdiği biliniyor olmakla birlikte, kalsiyum metabolizması ve kemik sıhhati üzerindeki tesirlerini gösteren deliller da artıyor.
Prebiyotiklerin, hem hayvanların hem de insanların alt bağırsağındaki kalsiyum emilimini arttırdığı ve kemirgen modellerinde kemik mineral yoğunluğu ve kuvvetinin ölçümlerini geliştirdiği bildiriliyor. Büyüyen çocuklardan ve postmenopozal bayanlardan elde edilen bilgiler, prebiyotiklerin iskeletteki kemik döngüsünü ve mineral birikimini faydalı bir halde etkileyen hem kısa hem de uzun vadeli tesirlere sahip olduğunu gösteriyor. Lifli diyetlerin, büyümekte olan çocuklarda mineral birikiminin en üst seviyeye çıkarılması ve osteoporozun daha büyük bir risk olduğu sonraki yıllarda kemik kaybının önlenmesi için uygun ve tesirli bir metot olabileceğini düşündürüyor.
D vitamininin ehemmiyeti ve osteoporozdaki rolü:
Kemiklerimizin hem kalsiyuma, D vitaminine ve hem de bir çok elemente muhtaçlığı vardır. Bu elementlerin bir istikrar halinde olması alınıp alınmamaları kadar kıymetlidir. D vitamini günümüzde kanserden immüniteye, osteoporozdan multibl skleroza, kardiyovasküler hastalıklara ve diyabete kadar tüm metabolik olaylarda rol alan ve değeri giderek anlaşılan bir vitamin. D vitamini kalsiyumun emilimini arttırır, kemiğin hakikat biçimde yenilenmesini ve mineralleşmesini sağlar. Kas üzerinde uyarıcı tesire sahip olduğu için düşme riskini azaltır. D vitamini eklenmeden alınan kalsiyum yumuşak doku ve damarda kalsiyum birikimlerine neden olabilir. Bu nedenle kalsiyum D vitaminiyle birlikte alınıyorsa yüksek doz kalsiyuma gerek olmaz. D vitamini kan seviyesinin 30 ng / dl üzerine çıkmasıyla kanser, otoimmün hastalıklar,Tip 2 diyabet, Tip 1 diyabet kardiyovasküler hastalık, infeksiyon risklerinde azalma ve tüm hastalıklardan mevt riskinde düşme bildirilmekte. Bir çalışmada postmenopozal bayanlarda d vitamini seviyelerinin 29-39 ng / dl üstüne çıkartılarak tüm kanserlerde yüzde 60 azalma gösterildiği bildirilmiş.
Endokrin topluluğu kılavuzlarına nazaran kan seviyeleri 100 ng /dl ye kadar emniyetli kabul ediliyor. Toplum taramalarında %35-75 oranında d vitamini eksiği saptanmış. D vitamini emilimi kilo, cilt rengi ve barsak sıhhati üzere faktörlerden etkilenebildiği için herkesin tıpkı günlük doz ile kâfi D vitamini düzeylerine ulaşamayabileceğini dikkate almak gerekiyor. Örneğin kilolu beşerler çoklukla düşük D vitamini düzeyleri gösterirler. Yetersiz D vitamini seviyeleri kas güçsüzlüğü, fizikî performansta azalmaya, düşme ve kırılmalarda artmaya yolaçabilir.
Eksiklik nedenleri:
Güneş kremi kullanımı, cilt pigmentasyonu fazlalığı ( koyu renk cilt ), yaşlanma nedenleriyle D vitamin sentezinde azalma, güneş ışığından yararlanmayı azaltacak kapalı hayat biçimleri, çöliak hastalığı, mide kısaltma ameliyatları, barsak emiliminin azalması, obezite, D vitamini etkileyen ilaç kullanımı D vitamini seviyesini düşüren nedenler… Bu üzere durumlarda D vitamini gereksinimi 2-3 kat artar. D vitaminin kâfi kullanımından 3 ay sonra D vitamini ve kalsiyum düzeyine bakılıp, kâfi yükselme görülmediyse emilimi engelleyen faktörler düşünülmelidir.
D Vitamini nasıl oluşur?:
D vitamini güneşten gelen ultraviyole ışıkları yoluyla derinin alt katmanında oluşur. Besinler yoluyla alındığında ince barsağın üst kısmından bedene geçer. Safra üretimi emilime katkıda bulunur. Somon, ton balığı, sardalya balığı, yumurta, karaciğer ve tereyağından D vitamini almak mümkündür. Besinlerde D vitamini faal olarak bulunmaz. Evvel karaciğerde, sonra böbrekte faal hale dönüştürülür. Günümüzde insanların lakin ortalama % 5 i gerektiği kadar güneşleniyor. Beşerler güneş yanığı yahut deri kanseri nedeniyle güneş gözetici kullanıyorlar, çocuklar sokakta oynamıyorlar, erişkinler ise tüm günlerini kapalı yerlerde geçiriyorlar.
Ülkemizde D vit sentezi: Nisan- kasım saat 11:00-15:00 aralığında en düzgün oranda gerçekleşir. Güneşlendikten sonra çabucak sabunlanmak D vitamini sentezini azaltır. D vitamininin yarı ömrü 3 ila 6 hafta olduğu için, beşerler yaz aylarında kâfi D vitamini alsalar bile, bu kış aylarında ve erken ilkbahar periyodunda kâfi D vitamini düzeyini teminat altına almayacaktır. D vitamini ciltte üretimi yaşla birlikte azalır, yaşlılar, genç yetişkinlere kıyasla ciltlerinde D vitamini üretmek için 4 kat daha düşük bir kapasiteye sahiptir. Güneşin yükselme açısı (yani günün zamanı), bulut örtüsü, hava kirliliği ve yüzey yansıması, ciltte D vitamini üretimi üzerinde tesirlidir. 800 IU vitamin D üretmek için gerekli güneş ışığına maruz kalma müddeti cilt tipi ve mevsime nazaran farklılık gösterir. Gün ortası sırasında% 8’lik bir beden yüzeyine maruz kalma (yüz ve eller) için, maruz kalma mühleti yaz aylarında yaklaşık 30 dakika ila 1 saat ortasında ve kış aylarında yaklaşık 20 saate kadar değişir.
Kalsiyum / D vitamini istikrarı:
Düşük kalsiyum alımı D vitamini eksikliğinin sonuçlarını kötüleştirir. Kalsiyum ve D vitamini ortasında bir etkileşim vardır. Yetersiz D vitamini seviyeleri kemik yıkımını ve kemiklerden kana kalsiyum geçişini arttırır. D vitamininin yüksek dozları da kalsiyum seviyesini üç kat arttırabilir. Münasebetiyle besinlerle kalsiyum alabilen ve yüksek d vitamini seviyelerine sahip bir insanın, destek olarak kalsiyum almını 500-700 mg ile sınırlaması önerilmektedir.
Osteoporozda öbür mikrobesinler ve K2 vitamini:
Osteoporoz tedavisinde kalsiyum, D vitamini ve magnezyum dışında stronsiyum, K2 vitamini ve dokosaheksaenoik asit (DHA) de önerilmektedir. K2 vitamini temel olarak bakteriler tarafından sentezlenir. Kandamarlarına ve kemiklere sarfiyat. Kalsiyum alımında bilhassa damar duvarında çökelmeyi önler. Rolü, kemiklerimiz ve dişlerimiz üzere bedenimizdeki uygun bölgelere kalsiyumun taşınmasına yardımcı olmaktır.
Egzersizin kıymeti:
Fiziksel aktivite ile kemik ve kas sıhhati ortasında sıkı bir ilgi vardır. Kemiğin yine şekillenmesinde tesirli mekanik faktörler kas kontraksiyonu ve yer çekimidir. Postmenapozal bayanlarda erken periyotta dirençli antrenmanlar östrojen eksikliğine bağlı omurgada oluşacak kemik kaybında gözetici tesire sahiptir. Tertipli idman yapan şahıslarda osteoporoz daha az oranda görülmektedir Dirence karşı yapılan antrenmanlar kemik üretimini uyarmak ve kas gücü açısından kıymetlidir. Uzun vadeli yatak istirahatlerinde birinci üç ayda bile kemiğin % 30 unda kayıp gözlenmektedir. Tekrar astronotlar yerçekimi tesirinden uzakta oldukları için osteoporoz riski altındadırlar. Antrenman biçimi olarak süratli hareketler (zıplamak), yavaş hareketlerden (yürümek üzere ) daha uyarıcıdır. öte yandan tartıyla ya da dirence karşı çalışmak, yüzmek ve bisiklete binmeye nazaran kemik yoğunluğunu daha fazla arttırır..
Fiziksel aktivite osteoporozun’un hem önlenmesinde, hem de tedavisinde önerilen bir sistemdir. Antrenmanda hedef, yalnızca kemik üretimini uyarmak değil, birebir vakitte kas gücünü ve dengeyi geliştiren, duyu algısını güçlendiren antrenmanlarla düşmelerin önlenmesi olmalıdır. Bir çok çalışmada, yoga ve tai chi osteoporotik hastalarda klasik fizik antrenmana alternatif olarak önerilmiş ve tesirli olduğu bulunmuştur.
Sonuç olarak, osteoporozdan korunmak için gerekenler;
Barsak sıhhatini korumak
Paketli besinlerden uzak durmak, beslenmede renkli zerzevatları, sağlıklı yağları bulundurmak
Tuz alımını arttırmamak
Biyoeşdeğer hormon tedavisiyle kemikleri korumak
Doku asidozundan kaçınmak için alkali beslenmeye dikkat etmek
Mikrobesin alımlarına ve ortalarındaki istikrara ihtimam göstermek
Egzersiz yapmak