Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), dikkat dağınıklığı, çok hareketlilik ve dürtüsellik üzere belirtilerle birlikte bireyin hayatında olumsuz tesirleri bulunan bir davranışsal bir bozukluktur. İlkokul yaşlarından itibaren sıklıkla rastlanan dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunda bilhassa çocuklarda verilen ödev ve misyonlardan acilen sıkılma, hayallere dalma, eşyaları kaybetme, oturduğu yerde uzun mühlet kalamama, sıra bekleyememe, etraftan gelen uyaranlarla kolaylıkla dağılma üzere belirtiler gözlenirken; yetişkin periyotta dikkat eksikliği, odaklanma problemleri, karar almada ve sürdürmede zorluk, yapılacakları ve vakti organize etmede zahmet yaşama üzere belirtiler görülür.
DEHB üçe ayrılır:
1)Hiperaktivite baskın tip: Bu tipte sorun yaşayan bireylerde genelde yerinde duramama, yüksek güç, huzursuzluk, çok hareketlilik, bulunduğu ortama ahenk sağlayamama üzere belirtiler gösterir. Bu tip beşerler düşünmeden konuşma, diğerlerinin kelamını kesme üzere davranışlar sergileyebilirler.
2) Dikkat Eksikliği baskın tip: Kelam konusu dikkat eksikliği baskın olan bireylerde odaklanmada zahmet, uzaklara dalıp gitme, kişinin rastgele bir işi yapma ya da o işi sürdürmedeki zorluk ve dağınık davranışlar gözlemlenir.
3)Birleşik tip: Tahminen de bu bozukluğun en zoru olan birleşik tipteki beşerler hem hiperaktivite hem de dikkat eksikliğinde bahsettiğimiz belirtileri görmek mümkündür.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun Nedenleri ve Tesir Eden Risk Faktörleri
Odaklanamama, uygun olmayan yansıları engelleyememe üzere belirtilerle ortaya çıkan Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu, beyinde hem yapısal hem de nörokimyasal seviyede yaşanan farklılıklar nedeniyle ortaya çıkan bir bozukluktur.
DEHB’nin tesirine bakıldığında genetik ve çevresel faktörlerden etkilenme kelam mevzusudur. DEHB oluşumunda genetiğin rolü %80-90 civarındadır. Sanıldığının bilakis anne-babanın çocuğuna yanılgılı davranması üzere nedenlerle DEHB oluşmaz; anne-babanın yanılgılı tavırları DEHB belirtilerinde artışa yahut DEHB’ye diğer ruhsal meselelerin eklenmesine yol açabilir. Bireye aktarılan genetik miras onun ileride DEHB olup olmayacağı konusunda değerli bir ögedir. Fakat kalıtım dışında kimi biyolojik faktörler de genetik yapıyla etkileşime girerek DEHB’nin ortaya çıkıp çıkmamasında tesirli olurlar. Bu etkenler ortasında en kıymetlisi annenin hamilelik sürecinde sigara, kurşun üzere birtakım zehirli hususlara maruz kalmasıdır.
Genetik yatkınlık ve çevresel faktörlerin birbiriyle etkileşimi DEHB oluşturacak seviyede olduğunda bebeğin beyninde kimi bozukluklar oluşmaya başlar. Bu bozukluklar beynin ön bölgesi (frontal lob) ve onunla yakın ilgide olan beyin bölgelerinde (striatum ve beyincik) olağandan eksik bir gelişime yol açar. Doğum sırasında ve doğum sonrası bebeğin birinci birkaç yaşında beyindeki bu bozukluklar artma yahut azalma eğilimi gösterebilir. Örneğin sağlıklı bir doğum ve doğumdan sonra toksinlerle karşılaşmama, beyindeki bu bozukluğun daha artmasını mahzurlar ve ileriki yıllarda DEHB’nin çok daha az şiddetli olmasını sağlayabilir. Öbür yandan doğum sırasında beyin zedelenmesi olması yahut doğumdan sonra çocuğun kurşun sigara üzere zehirli hususlara maruz kalması beyindeki bu bozuklukların çok daha artmasına ve ileride DEHB belirtilerinin çok daha şiddetli olmasına yol açabilir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun Tedavisi
Net teşhis konulabilmesi için çocuğun okul periyoduna gelmesini beklemek gerekir. Belirtiler altı ay kadar süreyi geçtiği halde devam ediyorsa ebeveynler DEHB’den kuşku edebilir. Psikoterapi sürecinde, akademik ve toplumsal beklentilerin karşılanabilmesi için çocukla toplumsal maharet eğitimi çalışılmaktadır. Bilişsel Davranışçı Terapi odaklı uygulamalar ile akran irtibatı, davranış denetimi, öfke idaresi, hareketlilik ve dürtüselliğin azalması istikametinde müdahalelerde bulunulmaktadır. Çocuğun olumlu istikametteki davranışı pekiştirilerek özdenetim kurması amaçlanmakta; aile ile psikoeğitim uygulamaları gerçekleştirilmektedir. Hiperaktivite testi olarak nöropsikolojik testlerden de yararlanılır. Hastanın nörolojik olarak incelenmesi de gerekir. Ayrıyeten çeşitli kan analizlerine de muhtaçlık vardır. Teşhis için EEG uygulaması yapılabilir. Tedavi sürecinde ruhsal terapilerin yanı sıra hiperaktivite ilaçları kullanılması da gerekebilir. Davranışçı tedavilerin tesirleri kâfi olmadığı takdirde ilaç kullanımına başlanır. DEHB ilaçları, hiperaktiviteye bağlı olarak ortaya çıkan çok hareketlilik, dikkat dağınıklığı üzere belirtileri denetim altına almakta son derece tesirlidir. Belirtileri önemli boyutlarda olan hastalarda ise merkezi hudut sistemi ve bedenin aktivitesini artıranlar da dahil olmak üzere birçok ilaç kümesinin ismi olarak bildiğimiz psikostimülanlar kullanılır. Aileler ilaç kullanımı konusunda çoklukla utangaç davransa da doktorun tavsiyelerini dinlemek ve uzmanlığına güvenmek, olumlu sonuçlar elde edilmesi açısından kıymetlidir. Tedavi sürecinde ilaçlar ve terapiler kadar aile takviyesi de değerlidir.
Sevgilerimle
Stajyer Psikolog Muhammed Mustafa Kozak
Uzman Psikolog Mustafa Cem Oğuz
DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), dikkat dağınıklığı, çok hareketlilik ve dürtüsellik üzere belirtilerle birlikte bireyin hayatında olumsuz tesirleri bulunan bir davranışsal bir bozukluktur. İlkokul yaşlarından itibaren sıklıkla rastlanan dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunda bilhassa çocuklarda verilen ödev ve misyonlardan hemencecik sıkılma, hayallere dalma, eşyaları kaybetme, oturduğu yerde uzun müddet kalamama, sıra bekleyememe, etraftan gelen uyaranlarla basitçe dağılma üzere belirtiler gözlenirken; yetişkin devirde dikkat eksikliği, odaklanma meseleleri, karar almada ve sürdürmede zorluk, yapılacakları ve vakti organize etmede zahmet yaşama üzere belirtiler görülür.
DEHB üçe ayrılır:
1)Hiperaktivite baskın tip: Bu tipte sorun yaşayan bireylerde genelde yerinde duramama, yüksek güç, huzursuzluk, çok hareketlilik, bulunduğu ortama ahenk sağlayamama üzere belirtiler gösterir. Bu tip beşerler düşünmeden konuşma, oburlarının kelamını kesme üzere davranışlar sergileyebilirler.
2) Dikkat Eksikliği baskın tip: Kelam konusu dikkat eksikliği baskın olan bireylerde odaklanmada zahmet, uzaklara dalıp gitme, kişinin rastgele bir işi yapma ya da o işi sürdürmedeki zorluk ve dağınık davranışlar gözlemlenir.
3)Birleşik tip: Tahminen de bu bozukluğun en zoru olan birleşik tipteki beşerler hem hiperaktivite hem de dikkat eksikliğinde bahsettiğimiz belirtileri görmek mümkündür.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun Nedenleri ve Tesir Eden Risk Faktörleri
Odaklanamama, uygun olmayan yansıları engelleyememe üzere belirtilerle ortaya çıkan Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu, beyinde hem yapısal hem de nörokimyasal seviyede yaşanan farklılıklar nedeniyle ortaya çıkan bir bozukluktur.
DEHB’nin tesirine bakıldığında genetik ve çevresel faktörlerden etkilenme kelam hususudur. DEHB oluşumunda genetiğin rolü %80-90 civarındadır. Sanıldığının tersine anne-babanın çocuğuna yanlışlı davranması üzere nedenlerle DEHB oluşmaz; anne-babanın yanlışlı tavırları DEHB belirtilerinde artışa yahut DEHB’ye öbür ruhsal sıkıntıların eklenmesine yol açabilir. Bireye aktarılan genetik miras onun ileride DEHB olup olmayacağı konusunda kıymetli bir ögedir. Lakin kalıtım dışında birtakım biyolojik faktörler de genetik yapıyla etkileşime girerek DEHB’nin ortaya çıkıp çıkmamasında tesirli olurlar. Bu etkenler ortasında en kıymetlisi annenin hamilelik sürecinde sigara, kurşun üzere kimi zehirli unsurlara maruz kalmasıdır.
Genetik yatkınlık ve çevresel faktörlerin birbiriyle etkileşimi DEHB oluşturacak seviyede olduğunda bebeğin beyninde birtakım bozukluklar oluşmaya başlar. Bu bozukluklar beynin ön bölgesi (frontal lob) ve onunla yakın alakada olan beyin bölgelerinde (striatum ve beyincik) olağandan eksik bir gelişime yol açar. Doğum sırasında ve doğum sonrası bebeğin birinci birkaç yaşında beyindeki bu bozukluklar artma yahut azalma eğilimi gösterebilir. Örneğin sağlıklı bir doğum ve doğumdan sonra toksinlerle karşılaşmama, beyindeki bu bozukluğun daha artmasını maniler ve ileriki yıllarda DEHB’nin çok daha az şiddetli olmasını sağlayabilir. Öteki yandan doğum sırasında beyin zedelenmesi olması yahut doğumdan sonra çocuğun kurşun sigara üzere zehirli unsurlara maruz kalması beyindeki bu bozuklukların çok daha artmasına ve ileride DEHB belirtilerinin çok daha şiddetli olmasına yol açabilir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun Tedavisi
Net teşhis konulabilmesi için çocuğun okul periyoduna gelmesini beklemek gerekir. Belirtiler altı ay kadar süreyi geçtiği halde devam ediyorsa ebeveynler DEHB’den kuşku edebilir. Psikoterapi sürecinde, akademik ve toplumsal beklentilerin karşılanabilmesi için çocukla toplumsal maharet eğitimi çalışılmaktadır. Bilişsel Davranışçı Terapi odaklı uygulamalar ile akran irtibatı, davranış denetimi, öfke idaresi, hareketlilik ve dürtüselliğin azalması tarafında müdahalelerde bulunulmaktadır. Çocuğun olumlu istikametteki davranışı pekiştirilerek özdenetim kurması amaçlanmakta; aile ile psikoeğitim uygulamaları gerçekleştirilmektedir. Hiperaktivite testi olarak nöropsikolojik testlerden de yararlanılır. Hastanın nörolojik olarak incelenmesi de gerekir. Ayrıyeten çeşitli kan analizlerine de muhtaçlık vardır. Teşhis için EEG uygulaması yapılabilir. Tedavi sürecinde ruhsal terapilerin yanı sıra hiperaktivite ilaçları kullanılması da gerekebilir. Davranışçı tedavilerin tesirleri kâfi olmadığı takdirde ilaç kullanımına başlanır. DEHB ilaçları, hiperaktiviteye bağlı olarak ortaya çıkan çok hareketlilik, dikkat dağınıklığı üzere belirtileri denetim altına almakta son derece tesirlidir. Belirtileri önemli boyutlarda olan hastalarda ise merkezi hudut sistemi ve bedenin aktivitesini artıranlar da dahil olmak üzere birçok ilaç kümesinin ismi olarak bildiğimiz psikostimülanlar kullanılır. Aileler ilaç kullanımı konusunda çoklukla utangaç davransa da doktorun tavsiyelerini dinlemek ve uzmanlığına güvenmek, olumlu sonuçlar elde edilmesi açısından değerlidir. Tedavi sürecinde ilaçlar ve terapiler kadar aile dayanağı de kıymetlidir.
Sevgilerimle
Stajyer Psikolog Muhammed Mustafa Kozak
Uzman Psikolog Mustafa Cem Oğuz