Karşılaştığı travmatik hadisenin izlerini bilinçaltında taşısa da, vakit zaman sergilediği birtakım tavırlar, bu yaşantıların ipuçlarını vermektedir. Mesela, bedeninde bir uzvunu keserek kendine acı veren birinin, bu davranışı geçmişte yaşadığı travmatik olaya bağlı olarak nükseden dertli devrinde gerçekleştirmesi, rastlantısal değildir. Bununla bir arada, kendine ziyan verme üzere insanı olumsuz durumların, travmatik yaşantının hatırlanmasıyla gerçekleşmeyeceğini de vurgulamak gerekmektedir. Çünkü bazen travma, görsel yanıyla hatırlanamasa da, duygusal tesirleri itibariyle ıstıraba sebep olabilir. Bunun üzere direkt bir hatırlatıcı olmamasına karşın, olayın somatik yani fizikî boyutu, olay sırasında hissedilen acı ve ağrılar, diğer vakitlerde da tekrarlayabilmektedir. Bu noktada travmanın yalnız resimsel anımsatıcılarla bağlı olduğu önyargısı, bizi öteki cins hatırlatıcılara dikkat etmekten alıkoyar.
Gizli Kalmış Travmaların Belirtileri
Gizli kalan travmanın çok şiddetli olduğu durumlarda, travmayı yaşayan şahısların uzmana başvurma sebepleri çoğunlukla “disosyasyon” denilen hafıza boşlukları ve kendi kimliğinin dışına çıkma tecrübeleri olarak isimlendirebileceğimiz “depersonalizasyon” biçimindeki semptomlardır. Mağdur bu durumun belirtisi olarak, belli bir vakit diliminde ya da yer de, yaşadıklarının bir kısmını yahut hiçbirini hatırlamadığını tabir eder. Ayrıyeten, bu kimsenin kişiliği ile uyumsuz davranışlar sergilediği de görülebilir. Mesela, saatler boyunca otomobil kullanabilir, bir diskodan başkasına gidebilir, marketten bir şeyler çalabilir, yahut yakınındaki insanlara karşı saldırgan tavırlar içine girebilir. Yeniden küçük yaşlarda cinsel tacize uğramış bir bayan, başına geleni hayal meyal hatırlayabilir yahut kendini soyutlayarak bir oburunun yaşadığı bir olay üzere anlatabilir. Bu anıyı tetikleyecek bir uyaranla karşılaştığında, yakınlarına yönelik öfke patlamaları ya da davranışlarının sebebini açıklayamayacak, hatta hatırlamayacak bir noktada olması ihtimal dahilindedir. Marketten bir şeyler çalan kişinin, çaldığı anı ve çalma aksiyonunu belirli bilinmeyen hatırladığını söylemesine yahut olayı bir sis perdesinin gerisinden izlediğini tabir etmesine şahit olabiliriz.
“Disosyasyon” denilen hafıza boşluğu yaşama ya da kimliğinin dışına çıkma tecrübelerinin çok formunda, çoklu kişilik olarak bilinen durum görülür. Travmatik olayın çok şiddetli biçimde yaşanması durumunda mağdur, olayın oluşunu o kadar dehşet verici şekilde yaşar ki, onu yok saydığı bir kişilik yaratır. Buradaki savunma sisteminin hedefi, bu müthiş hadiseyi bir diğerinin başına gelmiş üzere algılayarak unutmaya çalışmaktır. Mağdurun kendinden bile sakladığı travma, asıl kişiliğinden saklı olarak diğer bir kimlikte yaşanır ve böylelikle kişi, kendisini olayın dehşetinden korumuş olur. Günümüzde çoklu kişilik olaylarının, sanıldığından fazla olduğu düşünülmektedir.
Gizli kalmış travmatik yaşantıya işaret eden başka bir durum da, ani kişilik değişimleridir. Gizli travmatik yaşantının tekrarlaması ya da tetiklenmesi sonucunda, kişinin hayat usulünde, davranış biçiminde ya da hayat bedellerinde çarpıcı değişimler olabilir. Bunun sonucu olarak sakin birinin asabi bir yapıya büründüğü, ailesini önemseyen kişinin dışarıya yöneldiği ya da çapkınlığa başladığı, arkadaşları ile vakit geçirmeye düşkün bir insanın boş vaktinin birçoklarını konutta kitap okumakla geçirdiği, dinî pahalara kıymet veren bir kimsenin din tarafından uygun görülmeyen davranışlar içine girdiği gözlenebilir. Muhakkak bir fizyolojik nedene bağlı olmayan ağrılar da geçmiş travmatik yaşantıların habercisi sayılabilir. Polislik, askerlik üzere meslek kollarında ve Asya, Ortadoğu üzere birtakım kültürlerde, ruhsal zahmetler ve duygusal dışavurumlar toplumsal manada kabul hudutlarının dışındadır. Bu kümelerdeki beşerler, toplumsal baskının tesiriyle duygusal düşüncelerini yansıtmamaları ve dehşetlerini tabir etmemeleri gerektiğini vakit içinde öğrenirler. Somatik şikayetler ise toplumsal kabul kapsamındaki şikayetlerdir. Bu kümedeki insanların bâtın kalmış travmatik etkilenmelerini, daha çok somatik biçimde aksettirdikleri görülür.
Aramızda kendilerini her durumda “kurban” olarak gören beşerler vardır. Aslında bu tıp beşerler, verdikleri kararlar ve yaptıkları davranışlarla, sonuçlarının kaçınılmaz bir biçimde olumsuz olacağı durumlara kendilerini kaptıran kimselerdir. Bu bireylerin, geçmiş travmalarında kendilerine -mecburen- biçilmiş rolü, tekrarladıklarını görebiliriz. O rol, o derece benimsenmiştir ki, öbür alternatiflerin varlığı algılanamaz. Birtakım durumlarda ise, -gelişimsel öyküde tam zıddı olmaktadır- travmatik yaşantıya sahip kimsenin, son derece başarılı ve mükemmeliyetçi kimliğe dönüştüğüne şahit oluruz. Bu durumdaki birisi, geçmişte yaşadığı travmatik tecrübe sonucunda hissettiği değersizlik hissini düzeltmeye çalışıyor üzeredir. Yalnız bu kademede hem mağdur, hem mağdurun yakınları, hem de uzman için aldatıcı olmaya son derece müsait nokta; başarılı bir insanın geçmişinde travma olamayacağına ya da bir kişi nitekim travmatize olduysa, hayatında başarılı taraflarının kalmayacağına ait yanlış inançtır.
Ercüment Doğan, Ph.D.
Klinik Psikolog