Obsesif-Kompulsif Bozuklukta Niçin Zihnimiz Belli Bahislere Takılmadan Duramıyor?
Takıntılardan nasıl kurtuluruz sorusu ile ilgili bahsetmeden evvel “Obsesif-kompulsif bozuklukta niçin zihnimiz muhakkak bahislere takılmadan duramıyor?” sorusuna bakmakta yarar var. Evet neden takıntılar kendi kendine geçmiyor ya da kendime mantıklı açıklamalar getirmeme karşın geçmiyor.
Bunu şöyle açıklayabiliriz. Obsesif-kompulsif bozukluk dert bozuklukları sınıflandırması içinde yer alıyor. Zira temelinde ağır bir korku hali var. Kişi bu ağır telaş halini denetim edemediğinden kendine denetim edebileceği takıntılar geliştiriyor, bu, kişi farkında olmadan beynin kullandığı bir düzenek. Başka bir deyişle bu durum, beynin, denetim edilemeyen genel tasa halini denetim etmeye çalışmasının otomatik bir yolu; takılacak bahisler bulmak. Fakat bu yol da işe yaramıyor ve kişi takıntısına takılarak genel ve ağır bir tasa hali yaşamaktan tahminen kurtuluyor fakat belli hususlara takılma ve bunlarla ilgili korkular yaşamaya başlıyor. Takıntı gelişiminde süreç daima bu türlü işler. Hasebiyle sorun kişinin telaş fazlalığı sıkıntısıdır, tahlil de bu telaş fazlalığı meselesini çözmektir. Böylelikle yerine koyması gereken bir takıntı gerekliliği de kalmaz ve takıntı sorunu çözümlenir. Takıntısı olan bir danışan ile psikoterapi çalışması yaparken, kişi daima takıntılarından, bunlardan kurtulmak için neler yaptığından bahseder ve ne yaparsa bu takıntılardan ya da kompulsif davranışlardan kurtulacağını terapiste sorar, pratik tahliller ve teklifler ister. Hiçbir vakit teklif ve telkin yolu izlenerek yapılan bir psikoterapi çalışması takıntıdan kurtulmayı sağlamaz. Kişi belli bir duruma başı takıldığı ve takıldığı durumun gereğini(yani kompulsif davranışı), yapamadığı için ağır bir korku yaşıyor değildir. Burası kıymetli. Tekrar edeceğim. Kişi muhakkak bir duruma başı takıldığı ve takıldığı durumun gereğini yapamadığı için korku yaşıyor değildir.
Peki neden kişi ağır bir dert halinde takıntılı fikir ile haşır neşir oluyor? Bunun açıklaması birikimsel tasa ve beynin birikmiş tasa hissini düzenleyememesinde bilinmeyen. Niçin düzenleyemiyor? Zira olağanın ötesinde bir telaş birikmesi var. Pekala neden olağanın ötesinde bir dert birikmesi var? Yanıt şu: Hayatında yaşadığı uzak ya da yakın devir travmatik olaylar sonucunda orta beyindeki limbik sistem bölgesindeki kimi alanlarda dert duygusu depolanmakta. Bu son periyot araştırmaların bize gösterdiği bir durum. Kişi telaş birikmesinden ötürü esasen korkulu bir yapıdadır ve makul mevzulara aslında var olan bu telaş fazlalığı nedeniyle takılır. Yani, örneğin, 10 defa kapıyı denetim etmediğinde çok dert yaşayan bir insan, kapıyı gereğince denetim etmeyip meskenden ayrıldığı için dert yaşamaz. Esasen bünyesinde, yani limbik sisteminde, var olan korku fazlalığı nedeniyle kapıyı denetim etmeye kendini mecburî hisseder, kapının kapalı olduğunu bilse de. Fakat, ağır telaş hali, kapıyı gereğince denetim etmeme durumu ile tıpkı anda yaşandığından ıstırabını ve derdini, kapıyı gereğince denetim etmemesine bağlar. onlarca sefer denetim ettikten sonra kısmen rahatladığı için de kapıyı gereğince denetim etmemesinin onda şiddetli bir korku yarattığına güzelce inanır. Bu süreç daima böyledir. Takıntının konusu ne olursa olsun; paklık, denetim, cinsellik, din, yakınlara ziyan verme olsun, bu süreç daima bu türlü işler. Yani aslında asıl sorun takıldığımız mevzunun kendisi değil, tasa fazlalığımızdır. Korkulu olduğumuzdan o mevzuya takılırız, yoksa o bahis tasa verici bir
mevzu olduğundan değil. Bu süreci anlamak son derece değerlidir zira, anlamazsak psikoterapiden beklentimiz de farklı olur. Söylemiş olduğum üzere psikoterapi takıntılarla ilgili mantıklı açıklamalar yapmak, bunların mantık dışı şeyler olduğunu söylemek değildir.
Bir bahiste takıntı geliştirmemize sebep olan dert fazlalığını psikoterapide çalışmak gerekir.
Bu nedenden ötürü davranışçı terapiler birçok takıntı çeşidinde pek tesirli olamaz. Kişi bir takıntıdan kurtulsa da diğer bir şeye takılmaya başlar. Zira tabandaki dert fazlalığı duruyordur. Terapide yalnızca rasyonel olmayan niyet kalıpları ile çalışmak epey fayda sağlayabilmekle birlikte gereğince tatmin edici sonuç vermez. Bu tıp bir terapide, kişi takıntılar geldiğinde bu takıntılara nasıl yaklaşacağını öğrenebilir lakin kesin maksada gereğince ulaşılamaz. Son amaç “takıntılı fikir gelse de ve zorlantılı davranış yapılmasa da rahatsız olmama halidir; öteki bir deyişle psikoterapideki en son amaç bireyde daha evvel ağır tasa uyandıran fikirler gelse de ve bu niyetlerden kurtulmak için zorlantılı davranışlar tekraren yapılmasa da kişinin dert hali yaşayamamasıdır.
Teknolojik ilerlemelerle birlikte psikoterapi teknikleri ile ilgili de bir çok yenilik ve gelişme oluyor. Artık, onlarca yıllık birikimlerin de sonucu olarak travma olmadan ruhsal sorun olmaz fikrini benimsemeye hakikat adım adım gidiyoruz. Klinik deneyimlerimiz bu görüşü büyük bir tutarlılıkla onaylıyor. Beynin biyokimyası durduk yere bozulmuyor. Travmatik yaşantılar ve bunların tesirleri çoklukla beynin biyokimyasını bozan ögelerdir. Belli psikiyatrik problemlerde genetik faktör rol oynayabiliyor fakat çoğunlukta faktör çevresel, yani travmatik yaşantılardır. Travmatik yaşantıların limbik sistemdeki tesirleri yıllar sonra dahi olsa çeşitli ruhsal sıkıntılar ortaya çıkarma potansiyeline sahiptir. Bu nedenle bu sıkıntıların mantıklı düşünme kapasitesi ile ilgisi yoktur. Fakat şunu da söylemek lazım; şahıslar olumsuz his hallerinde yıllar boyunca kaldıklarında rasyonel olmayan kimi niyet kalıpları da geliştiriyorlar. Bunları aşmada bilişsel prosedürler çok değerlidir.
Travmatik yaşantılar, hatırlayalım ya da hatırlamayalım, önemseyelim ya da önemsemeyelim, farkında olalım ya da olmayalım, ruhsal sorun oluşmasında esas etkendir.
“Ya takacak ne var, genç adamsın”, “Okulda derece aldın ancak bu türlü anlamsız şeylere kafanı takmanı anlayamıyorum”, “Sende hiç mantık yok mu” üzere çevresel telaffuzlar takıntı yaşayan bireyde anlaşılmamışlık duygusu, öfke, niçin bunları aşamıyorum diye suçluluk duyma biçiminde ekstra güç haller yaşatır. Takıntı hastalığı mantıklı açıklamalarla yahut yol göstermelerle aşılamaz. Çünklü sorun takıntı hastasının mantıksız olması değildir. İçinde bulunduğu korku halinden ötürü belli hususlara takmadan edememesidir sorun. Takıntısı olanların birçok takıldıkları şeyin kendileri için de anlamsız ve saçma olduğunu esasen bilir ve bunu söyler. Ne terapistin ne de kişinin etrafındaki insanların ne de kişinin kendisinin takıntıların anlamsız saçma vs. olduğunu şahsa açıklaması hiçbir değişiklik yaratmaz. Hatta biraz evvel de söylediğim üzere öfke, suçluluık ve bu meseleden kurtulamayacağına dair ümitsizlik hisleri yaratır.
Kaygı fazlalığına yol açan, danışanın bile tahminen çoktan unuttuğu travmatik tecrübelerin çalışılması bir çok tasa bozukluğu rahatsızlığında olduğu üzere takıntılarda da epeyce kıymetlidir. Travmatik hislerin çalışılması ve birebir vakitte bozuk kognisyonların ya da niyet kalıplarının çalışılması bir ortada yapıldığında en düzgün sonuç alınıyor. Günümüzde aktifliği klinik çalışmalarımızda kendini açık bir biçimde göstermiş birtakım prosedürler, birçok psikoterapi yaklaşımındaki yöntemsel birikimleri bir ortaya getirerek takıntı problemini “ancak bir yere kadar düzgünleşme olur” önyargısından kurtarıyor.
Ercüment Doğan, Ph.D.
Klinik Psikolog
