Google yahut toplumsal medya mecralarında “enerji vampirleri”, “toksik insanlar”, “zehirli insanlar”, “negatif insanlar” üzere sözlerle arama yapıldığında; içinde kitap, “makale”, görüntü, blog yazısı, “gönderi (post)”, gazete derlemesi üzere tavsiye veren kaynakların olduğu binlerce içeriğe ulaşılabiliyor.
Bol sıfırlı sayılarla takip edilen ve muhtemelen bu takipçileri tarafından birer “otorite” ya da “kanaat önderi” olarak kabul edilen kimi toplumsal medya figürlerinin de bu tarafta yaptıkları teklifler, kelamını ettiğimiz o insanlardan uzak durmanın ne kadar “doğal” olduğu algısını pekiştiriyor.
Pekala, birilerinin kendilerini daha “steril” sayarak muhakkak sıfatlarla kendilerinden ayrıştırdıkları ve uzak durulmasını tavsiye ettikleri ziyanlı (!) insanlara yönelik sergiledikleri yaklaşım(lar) hakikaten doğal mı?
Öncelikle belirtmemizde fayda olabilir; “zehirli/toksik insan”, “enerji vampiri”, “negatif insan” üzere sıfatların bilimsel literatürde hiçbir karşılığı yoktur. Bunlar, onları kullanan bireylerin başvurdukları birer mecaz (metafor) yahut benzetme olabilir. Fakat bir küme insanı bu cins metaforlarla kategorize etmek pek de pak değil, çünkü bunlar tıpkı vakitte birer “damgalama” (stigmatization) yaratmaktadır.
SEN BİRAZ KİLO MU ALDIN?
Damgalama kavramı, birinci sefer Antik devirdeki Yunanlılar tarafından ahlaki açıdan olağan olmadığı düşünülen, makûs görülen hainler, hatalılar, köleler vs. için kullanılmaktaydı. Bu kavram; bireyin, toplumdaki öbür bireyler tarafından “normal” olarak kabul edilen sonların dışına çıktığı kabul edildiğinde, ona karşı “azaltıcı/eksiltici atıf” yapılmasını söz eder. Böylelikle damgalanan bireyler, gerçekle ilgisi olsun – olmasın, isimleri berbata çıkan, utanç duyulan, kaçınılan bir pozisyona sahip olmaktaydı. Damgalama, günümüzde de farklı cinsiyete, etnik kökene, fizikî görünüme, dinî inanca, cinsel yönelime, milliyete vs. sahip insanlara sıklıkla yapılan, son derece yıkıcı bir insan hakkı ihlalidir.
Amerikan sosyolog Howard Becker, insanların kendi hayatlarını yalnızca kendi yaşantılarından ibaret zannederek ve şahsen kendilerinin koydukları kuralları öteki insanlara uygulayabileceklerini düşünerek onlara ‘öteki” etiketi yapıştırıp kendi kendilerine bir ‘sapma’ yarattıklarını öne sürmektedir. Becker, böylelikle insanların kendi kurallarından uzaklaşma varsayımıyla yarattıkları bu sapmayı “suçlu” olarak gördükleri birilerine yüklediklerini tabir etmektedir. Becker’in niyetine dayanarak söyleyecek olursak; damgalama, kişinin yaptığı rastgele bir davranışın sonucu değil, oburlarının kendilerine nazaran belirledikleri kural ve yaptırımların ihlal edilmesini münasebet kabul ederek ürettikleri “suçu” o şahsa yıkmalarının sonucudur.
Öteki yandan insanları birtakım “ayrıştırıcı” ve “dışlayıcı” sıfatlarla nitelemek “ayrımcılık” kapsamında değerlendirilebilecek bir “mikrosaldırganlık” yaklaşımıdır. Psikolog Ashburn – Nardo ve arkadaşları tarafından kullanılan mikrosaldırganlık terimi, bir kişi yahut kümeye karşı kasıtlı yahut kasıtsız gerçekleştirilen, küçük düşürücü, çoklukla alışkanlık haline getirilmiş sözel, davranışsal ve sistematik haksızlıkları söz eder. Günlük hayatta hastalara, kilolulara, engellilere, ateistlere, kısaca; “öteki” olarak algılanan herkese ve her yerde sıklıkla yöneltilebilen bu yaklaşım, maruz kalanların prestijini, ruh sıhhatini, mesleğini, münasebetlerini vakitle yerle bir edecek seviyeye ulaşabiliyor. Suçsuz zannedilen “Çok negatif birisin”, “Sen bayağı kilo almış görünüyorsun”, “Vah vah, bu maniyle yaşamak ne kadar zor”, “İyi insan lakin o bir ateist” üzere sayısız tabir, aslında yöneldiği kişiyi inciten bir mikrosaldırganlık davranışı olabilir.
Artık problemin bizce daha da can alıcı noktasına gelelim: İnsanları zehirli, negatif, güç emici vs. sıfatlarla nitelemek birebir vakitte kişinin kendindeki sıkıntıları diğerlerine yükleyerek “kendini temize” çıkardığı bir “yansıtma” biçimidir. Yansıtma, kendinizle ilgili hoşunuza gitmeyen hisleri yahut özellikleri bilinçsizce alıp öteki birine atfetmek manasına gelir.
CAZİP OLMAYAN O MU SİZ MİSİNİZ?
Beşerler, kendilerinde var olan fakat, “ego bütünlükleri” yahut “kendilik saygıları” üzerinde tehdit oluşturan olumsuz özelliklerini güya diğerine aitmiş üzere görmeğe ve böylelikle kendilerini rahatlamaya eğilimlidir. Kişi, yansıtma yapma yoluyla kendisiyle ilgili sevmediği taraflarını kabul etme ve onlarla uğraşma zahmetinden kurtulmuş olmaktadır. Kelam gelişi kendini fizikî açıdan cazip görmeyen birinin kimseyi beğenmemesi, kendini kıymetli, sevilmeye layık görmeyen birinin etrafındakileri aşağılaması üzere davranışalar birer yansıtma örneğidir.
Hususa yansıtma çerçevesinden de baktığımızda, birileri tarafından uzak durulması tavsiye edilen ve “negatif”, “zehirli” üzere farklı etiketlerle yaftalanan insanların, onları bu halde niteleyenlerin, kendilerinde var olan birebir yahut emsal özelliklerden kaçınıyor olması büyük olasılıktır. Diğer bir anlatımla etiketleme yapan bireyler, kendi karamsarlıklarıyla, problemleriyle baş etme ile ilgili zorluklarına diğerlerini günah keçisi yapıyor olabilirler.
KENDİYLE UĞRAŞMA ZAHMETİNDEN KAÇMA
Bu ortada Psikoterapist K.R. Koeing’in yansıtmaya en yatkın insanların, kendilerinin farkında olduklarını düşünseler bile aslında kendilerini çok uygun tanımayanlar olduğu vurgusuna dikkatinizi çekmek isteriz. Örneğin, kendilerini kıymetsiz hisseden, düşük özgüvene sahip ya da gereğince âlâ olmadıklarına dair tasaları olan şahısların kendi hislerini diğerlerine daha çok yansıtmaya eğilimli olduklarını biliyoruz. Başka yandan, başarısızlıklarını ve zayıflıklarını kabul edebilen ve içlerindeki iyiyi olduğu kadar kötüyü ve nahoşluğu de düşünmekte rahat olan beşerler yansıtma yapmama eğilimindedir. Çünkü bu insanların kendileriyle ilgili aksilikleri tanımaya yahut deneyimlemeye tahammülleri daha yüksek olduğundan, yansıtma yapmaya da gereksinimleri olmuyor.
Pekala, aslında öbür beşerlerle ahenk sorunu olan ve geçinilmesi sıkıntı beşerler yok mudur? Elbette, çeşitli psikopatolojileri nedeniyle ahenk sorunu yahut zorluk yaşayan ve içinde bulundukları durumu öbür insanlara yansıtan şahıslar vardır. Hiç kimse bu beşerlerle yakınlık kurmaya zorlanamaz. Onlara hudut koymak bir haktır. Lakin birileri bu beşerlerle ahenk sağlayamıyor diye etiketleyemez, dışlayamaz, metaforlarla o insanlara saldıramaz, oburlarının dışlaması için teşvik edemez. Bu, en hafif tabiriyle bir empati yoksunluğu ile başlar, ruhsal açıdan patolojik olmaya ve en uca gerçek ahlaki açıdan problemli olamaya kadar sarfiyat.
Tüm bunların hepsinden daha kıymetlisi; hepimizin bazen sıkıntı, geçimsiz, “negatif” yahut karamsar olabilme potansiyeline sahip olmamızdır. Aykırısından söylersek, herkesle yeterli geçiniyor olmak yahut herkes tarafından seviliyor olmak veya “pozitif” olmak, ruhsal açıdan nitekim “iyi” olduğumuz manasına gelmeyebilir!
Sonuç olarak; yargılamanın, damgalamanın, ötekileştirmenin konforuna yaslanarak tüm kötülükleri dış dünyaya yükleme kolaycılığına girmektense, bir zahmet kendimize haksızlık yapmadan ancak başkalarını anlamaya çalışarak, empati yaparak, sabrederek, takviye yapmaya istekli olarak, insancıl kalarak daha yaşanılır bir dünya için sorumluluk alalım.
