Obsesif-Kompulsif Bozuklukta Niçin Zihnimiz Belli Bahislere Takılmadan Duramıyor?
Takıntılardan nasıl kurtuluruz sorusu ile ilgili bahsetmeden evvel “Obsesif-kompulsif bozuklukta niçin zihnimiz belli mevzulara takılmadan duramıyor?” sorusuna bakmakta yarar var. Evet neden takıntılar kendi kendine geçmiyor ya da kendime mantıklı açıklamalar getirmeme karşın geçmiyor.
Bunu şöyle açıklayabiliriz. Obsesif-kompulsif bozukluk kaygı bozuklukları sınıflandırması içinde yer alıyor. Zira temelinde ağır bir telaş hali var. Kişi bu ağır telaş halini denetim edemediğinden kendine denetim edebileceği takıntılar geliştiriyor, bu, kişi farkında olmadan beynin kullandığı bir düzenek. Başka bir deyişle bu durum, beynin, denetim edilemeyen genel telaş halini denetim etmeye çalışmasının otomatik bir yolu; takılacak hususlar bulmak. Lakin bu yol da işe yaramıyor ve kişi takıntısına takılarak genel ve ağır bir tasa hali yaşamaktan tahminen kurtuluyor lakin muhakkak mevzulara takılma ve bunlarla ilgili korkular yaşamaya başlıyor. Takıntı gelişiminde süreç daima bu türlü işler. Hasebiyle sorun kişinin korku fazlalığı sıkıntısıdır, tahlil de bu dert fazlalığı sıkıntısını çözmektir. Böylelikle yerine koyması gereken bir takıntı gerekliliği de kalmaz ve takıntı sorunu çözümlenir. Takıntısı olan bir danışan ile psikoterapi çalışması yaparken, kişi daima takıntılarından, bunlardan kurtulmak için neler yaptığından bahseder ve ne yaparsa bu takıntılardan ya da kompulsif davranışlardan kurtulacağını terapiste sorar, pratik tahliller ve teklifler ister. Hiçbir vakit teklif ve telkin yolu izlenerek yapılan bir psikoterapi çalışması takıntıdan kurtulmayı sağlamaz. Kişi makul bir duruma başı takıldığı ve takıldığı durumun gereğini(yani kompulsif davranışı), yapamadığı için ağır bir telaş yaşıyor değildir. Burası kıymetli. Tekrar edeceğim. Kişi muhakkak bir duruma başı takıldığı ve takıldığı durumun gereğini yapamadığı için korku yaşıyor değildir.
Peki neden kişi ağır bir telaş halinde takıntılı fikir ile haşır neşir oluyor? Bunun açıklaması birikimsel korku ve beynin birikmiş dert hissini düzenleyememesinde kapalı. Niçin düzenleyemiyor? Zira olağanın ötesinde bir telaş birikmesi var. Pekala neden olağanın ötesinde bir dert birikmesi var? Karşılık şu: Hayatında yaşadığı uzak ya da yakın devir travmatik olaylar sonucunda orta beyindeki limbik sistem bölgesindeki kimi alanlarda dert duygusu depolanmakta. Bu son devir araştırmaların bize gösterdiği bir durum. Kişi tasa birikmesinden ötürü aslında telaşlı bir yapıdadır ve makul bahislere zaten var olan bu dert fazlalığı nedeniyle takılır. Yani, örneğin, 10 sefer kapıyı denetim etmediğinde çok telaş yaşayan bir insan, kapıyı gereğince denetim etmeyip meskenden ayrıldığı için korku yaşamaz. Aslında bünyesinde, yani limbik sisteminde, var olan tasa fazlalığı nedeniyle kapıyı denetim etmeye kendini zarurî hisseder, kapının kapalı olduğunu bilse de. Lakin, ağır dert hali, kapıyı gereğince denetim etmeme durumu ile birebir anda yaşandığından külfetini ve tasasını, kapıyı gereğince denetim etmemesine bağlar. onlarca sefer denetim ettikten sonra kısmen rahatladığı için de kapıyı gereğince denetim etmemesinin onda şiddetli bir korku yarattığına düzgünce inanır. Bu süreç daima böyledir. Takıntının konusu ne olursa olsun; paklık, denetim, cinsellik, din, yakınlara ziyan verme olsun, bu süreç daima bu türlü işler. Yani aslında asıl sorun takıldığımız hususun kendisi değil, kaygı fazlalığımızdır. Kaygılı olduğumuzdan o bahse takılırız, yoksa o husus telaş verici bir
bahis olduğundan değil. Bu süreci anlamak son derece değerlidir zira, anlamazsak psikoterapiden beklentimiz de farklı olur. Söylemiş olduğum üzere psikoterapi takıntılarla ilgili mantıklı açıklamalar yapmak, bunların mantık dışı şeyler olduğunu söylemek değildir.
Bir bahiste takıntı geliştirmemize sebep olan dert fazlalığını psikoterapide çalışmak gerekir.
Bu nedenden ötürü davranışçı terapiler birçok takıntı çeşidinde pek tesirli olamaz. Kişi bir takıntıdan kurtulsa da öbür bir şeye takılmaya başlar. Zira tabandaki tasa fazlalığı duruyordur. Terapide yalnızca rasyonel olmayan niyet kalıpları ile çalışmak hayli fayda sağlayabilmekle birlikte gereğince tatmin edici sonuç vermez. Bu cins bir terapide, kişi takıntılar geldiğinde bu takıntılara nasıl yaklaşacağını öğrenebilir ancak en son maksada gereğince ulaşılamaz. Son gaye “takıntılı niyet gelse de ve zorlantılı davranış yapılmasa da rahatsız olmama halidir; diğer bir deyişle psikoterapideki kesin gaye şahısta daha evvel ağır tasa uyandıran niyetler gelse de ve bu niyetlerden kurtulmak için zorlantılı davranışlar tekraren yapılmasa da kişinin dert hali yaşayamamasıdır.
Teknolojik ilerlemelerle birlikte psikoterapi teknikleri ile ilgili de bir çok yenilik ve gelişme oluyor. Artık, onlarca yıllık birikimlerin de sonucu olarak travma olmadan ruhsal sorun olmaz fikrini benimsemeye gerçek adım adım gidiyoruz. Klinik deneyimlerimiz bu görüşü büyük bir tutarlılıkla onaylıyor. Beynin biyokimyası durduk yere bozulmuyor. Travmatik yaşantılar ve bunların tesirleri çoklukla beynin biyokimyasını bozan ögelerdir. Muhakkak psikiyatrik meselelerde genetik faktör rol oynayabiliyor lakin çoğunlukta faktör çevresel, yani travmatik yaşantılardır. Travmatik yaşantıların limbik sistemdeki tesirleri yıllar sonra dahi olsa çeşitli ruhsal sıkıntılar ortaya çıkarma potansiyeline sahiptir. Bu nedenle bu meselelerin mantıklı düşünme kapasitesi ile ilgisi yoktur. Lakin şunu da söylemek lazım; bireyler olumsuz his hallerinde yıllar boyunca kaldıklarında rasyonel olmayan kimi niyet kalıpları da geliştiriyorlar. Bunları aşmada bilişsel metotlar çok değerlidir.
Travmatik yaşantılar, hatırlayalım ya da hatırlamayalım, önemseyelim ya da önemsemeyelim, farkında olalım ya da olmayalım, ruhsal sorun oluşmasında esas etkendir.
“Ya takacak ne var, genç adamsın”, “Okulda derece aldın fakat bu türlü anlamsız şeylere kafanı takmanı anlayamıyorum”, “Sende hiç mantık yok mu” üzere çevresel telaffuzlar takıntı yaşayan şahısta anlaşılmamışlık duygusu, öfke, niçin bunları aşamıyorum diye suçluluk duyma biçiminde ekstra güç haller yaşatır. Takıntı hastalığı mantıklı açıklamalarla yahut yol göstermelerle aşılamaz. Çünklü sorun takıntı hastasının mantıksız olması değildir. İçinde bulunduğu tasa halinden ötürü makul hususlara takmadan edememesidir sorun. Takıntısı olanların birçok takıldıkları şeyin kendileri için de anlamsız ve saçma olduğunu zati bilir ve bunu söyler. Ne terapistin ne de kişinin etrafındaki insanların ne de kişinin kendisinin takıntıların anlamsız saçma vs. olduğunu bireye açıklaması hiçbir değişiklik yaratmaz. Hatta biraz evvel de söylediğim üzere öfke, suçluluık ve bu sıkıntıdan kurtulamayacağına dair ümitsizlik hisleri yaratır.
Kaygı fazlalığına yol açan, danışanın bile tahminen çoktan unuttuğu travmatik tecrübelerin çalışılması bir çok telaş bozukluğu rahatsızlığında olduğu üzere takıntılarda da hayli değerlidir. Travmatik hislerin çalışılması ve birebir vakitte bozuk kognisyonların ya da fikir kalıplarının çalışılması bir ortada yapıldığında en yeterli sonuç alınıyor. Günümüzde aktifliği klinik çalışmalarımızda kendini açık bir formda göstermiş kimi prosedürler, birçok psikoterapi yaklaşımındaki yöntemsel birikimleri bir ortaya getirerek takıntı meselesini “ancak bir yere kadar güzelleşme olur” önyargısından kurtarıyor.
Ercüment Doğan, Ph.D.
Klinik Psikolog
