SAĞLIK PSİKOLOJİSİ VE AĞRI
Sağlık psikolojisi, Matarazzo tarafından “Sağlığın geliştirilmesi, sürdürülmesi, hastalıkların ve bağlantılı fonksiyon kayıplarının azaltılması ve tedavisi için psikoloji disiplininin kendine mahsus eğitimsel, bilimsel ve mesleksel katkılarının toplamı olarak tanımlanmaktadır. Sıhhat psikolojisi; hastalıkların hem nedenlerini hem de tedavisinde zihnin rolü olduğunu lakin psikosomatik tıp ve davranışsal tıptan farklı olarak sıhhat psikolojisindeki araştırmaların daha çok psikoloji disiplinine has olduğunu ileri sürerek vücut – zihin ayrımını reddetmektedir. Zira zihin ile vücut ortasında bir etkileşim vardır.
İnsan, biyopsikososyal bir varlık olarak ele alınır. Biyo ( virüsler, bakteriler, yaralar ) , psiko ( davranışlar, inançlar, gerilim, ağrı, baş etme ) ve toplumsal ( sınıf, istihdam, etnik köken ). Sıhhat psikolojisinde çeşitli teknikler kullanılır. Bunlar: anketler, seçkisiz denetim denemeleri, deneyler ve olay denetim çalışmaları halinde niceliksel usullerdir. Birebir vakitte görüşmeler ve odak kümeler üzere nitel prosedürler de kullanılır. Araştırmacılar anlatımsal tahlil, yorumlayıcı olgusal tahlil ve temellendirilmiş kuramı kullanarak bilgilerini tahlil ederler.
Ağrı
Ağrının insan psikolojisinde ve anatomisinde çok açık bir fonksiyonu vardır. Vücudumuz hakkında da kıymetli bir geri bildirim düzeneği olarak fonksiyon göstermektedir. Ağrı sıklıkla bir şeylerin yanlış gittiğine dair bir işarettir. Belli bir halde davranmamız yahut ağır objeler taşımamız üzere birtakım davranışlardan bizi alıkoyar ve kollayıcı davranışlarda bulunmamıza yardımcı olur. Ağrı ayrıyeten yardım arama davranışını da tetikler ve hastaların doktora başvurmalarının ana münasebetlerinden biridir. Ağrının ruhsal sonuçlarından birisi de tasa ve kaygıdır. Bu yüzdendir ki ağrı, bireyi aksiyon almaya yönlendirir. Yardım arayışı yahut takviye alternatiflerini muhakkak bir seviyeye kadar mecburî kılar. Yeniden de kimi ağrıların arkasında besbelli bir neden yoktur. Bundan ötürü şahsa yardım edeceği yerde, hayatlarını sürdürmede besbelli sıkıntılar çıkararak engelleyici bir rol de üstlenebilir. Bu tıp ağrıların aslında çok güçlü ruhsal tarafı de vardır.
Ağrıyı temel olarak akut ve kronik ağrı olarak tasnif edebiliriz. Akut ağrı daha çok 6 ay ve altı müddette devam edip tanımlanabilir münasebeti olan ve ağrı kesici ilaçlarla dermanı bulunabilen ağrılardır. Öte yandan kronik ağrı, 6 aydan daha fazla süren değişken şiddette yahut gitgide artan seviyedeki ağrılardır. 6 aydan uzun süren sırt ağrıları ve romatoid artrit hastalıkları çoklukla kronik ağrılara örnek olarak gösterilebilir.
Ağrılar ekseriyetle şu biçimde modellendirilir:
• Dokuda hasar, ağrı duyumuna neden olur.
• Psikoloji, bu modelde ağrının bir sonucu olarak yer alıyor. (kaygı, kaygı, depresyon) Psikolojinin daha çok sonuç olarak bir tesiri vardır.
• Ağrı, dışsal bir uyarana verilen otomatik bir yansıdır. Yorumlama yahut düzenlemeden kelam etmek mümkün değildir.
•Ağrı, psikojenik ağrı yahut organik ağrı olarak sınıflandırılır. Psikojenik ağrı büsbütün “ Hastanın zihninden kaynaklanır. Organik ağrı ise “Gerçek ağrıdır.” Net bir yaralanma ve hasar olduğunda gözlemlenir.
Psikojenik ve organik ağrıların bir çeşit birleşimi olan Fantom Ekstremite ağrısı; ampütasyon sonucu kesilen bir organda ağrının rapor edilmesidir. Bu cins ağrılar, ampütasyonun çabucak akabinde artmakta ve hatta güzelleşme olduktan sonra bile devam etmektedir. Bazen bu ağrı, kesilen kol ve bacaktan tüm bedene yayılıyormuş üzere hissedilebilir ve sıklıkla yumruk yapılmış bir elde avuç içine batan tırnaklar ( kol olmadığı halde ) yahut bilekten bedene yanlışsız çekilen ayak parmakları ( ayak olmadığı halde ) olarak tanımlanır. Fantom Ekstremite ağrısının aslında fizikî bir temeli yoktur. Zira ağrıdığı söylenen organ aslında yoktur. Ayrıyeten ampütasyon yapılan her hastada Fantom Ekstremite ağrısı gözlenmez ve onlarda ise bu ağrı tıpkı biçimde yaşanmaz. Dahası, birtakım organları olmadan doğan şahısların bile bazen Fantom Ekstremite ağrısından kelam ettiği rapor edilmiştir. Hasebiyle bu raporlar ağrıda psikolojinin kıymetine ve rolüne işaret etmektedir. Ağrıların algılanması ve yorumlanmasında psikososyal faktörler değerlidir. Bunlar; dert, endişe, ikincil karlar, felaketleştirme, ağrı davranışı, dikkat, öz yeterlik, mana, klasik şartlanma ve edimsel şartlanmadır.
Ağrıda Duyguların Rolü
Ağrı tecrübesi olan birçok hasta, ağrının artmasından yahut ağrının tekrarlanmasından ötürü çok korkuyor olabilir ki bu durumda riskli olduklarını düşündükleri birçok aktiviteden kaçınmalarına neden olabilir. Örneğin hastalar makul hareketlerde bulunmaktan uzak durur ve hatta genel olarak hareket kısıtlılığına gidebilir. Lakin hastalar bu çeşit tecrübelerini kaygı açısından ele almaz. Bunun yerine durumu, yapabildikleri ve yapamadıkları biçiminde ele alırlar. Bu yüzden ağır bir eşyayı kaldırarak ağrıyı arttırmaktan korktuklarını söylemezler; bunun yerine artık eşyayı kaldıramadıklarını söylerler. Ağrı korkusu ve dehşet temelli kaçınmaya dair inançların birinci olarak ağrıyı tetikleme açısından ağrı tecrübesiyle bağlantılıdır.
Bilişlerin Rolü
Özellikle kronik ağrısı olan hastalarda “Felaketleştirme” sık görünen bir durumdur. Araştırma sonuçları, ağrı başlangıcı ile felaketleştirme seviyesi ortasında düşük seviyede de olsa bir bağ olduğuna işaret etmektedir. Crombez ve arkadaşları (2003). felaketleştirmeyle ilgili bir ölçüm aracı geliştirerek çocuklarda ağrının bu istikametini üç boyutta değerlendirdiler. Bunlar: ruminasyon, abartma ve çaresizlik. Araştırma sonuçları, felaketleştirmenin yas ve cinsiyetten bağımsız olarak ağrı şiddeti ve marifet kaybını yordayabileceğini gösterdi. Araştırmacılar, felaketleştirmenin ağrıdan kaçmayı kolaylaştırarak ve öteki beşerlerle düşüncelerini paylaşarak fonksiyon gösterebileceğini öne sürdüler.
İlk bakışta rastgele bir ağrının mana olarak olumsuz olabileceği akla gelse de araştırmalar, ağrının farklı beşerler için farklı manalara gelebileceğini göstermektedir. Örneğin doğum esnasında hissedilen ağrının ağır olsa da çok açık bir münasebeti ve sonucu vardır. Birebir cinste bir ağrı çocuğun doğumunun akabinde yaşansa, apayrı bir manaya gelebilir ve büyük ihtimalle farklı formda deneyimlenebilir. Ağrı, birtakım durumlarda hastalar için ikincil bir kar manasına da gelebilir.
Ağrı algısı ve ağrının azalmasında öz yeterliğin rolü kıymetlidir. Ağrıya yönelik dikkat ile ilgili yapılan çalışmalarda ise ağrıya odaklanmanın ağrıyı artırabileceği sonucuna ulaşılmıştır. Aksine dikkat dağıtmanın da ağri tecrübesini azaltabileceğine işaret edilmiştir.
Davranışsal Süreçler
Kişinin ağrıya verdiği yansılar, ağrı algısını azaltıp artırabilir. Ağrı davranışlarında dikkat, oburlarının onayı ve işe gitmeme üzere ikincil karlarla pekiştirildiği öne sürülmektedir. Olumlu tarafta pekiştirilen ağrı davranışları, ağrı algısını da arttırabilir. Ağrı davranışları ayrıyeten aktivite azlığı, hareketlerde yavaşlama, toplumsal irtibatta azalma ve durağanlığa yol açmaktadır. Böylelikle hasta rolüne katkıda bulunmakta; bu da ağrı algısını arttırabilmektedir. Williams (2002), yüz tabirlerinin ağrıyı karşı tarafa iletme ve düzgünleşme için öteki insanlardan yardım isteme hedefi taşıyor olabileceğini öne sürdü. Dahası Williams, insanların sıklıkla ağrıyla ilgili yüz tabirlerinde daha çok denetim sahibi olduğuna inandıklarını ve sözler hafif seviyede olduğunda bile yardım sunmaya yahut sempati göstermeye meyilli olduklarını öne sürmektedir. Sözdeki şiddet arttığında ise beşerler durumun abartıldığını yahut numara yapıldığını düşünebilmektedir. Birtakım ağrı ölçümleri insanlara; sarsıcı, cezalandırıcı, öldürücü ve öfkelendirici üzere sözleri kullanarak verebilir.
Cinsiyet dağılımına yönelik bulgular, bayanların ağrı tecrübelerinin görülmesini ve kabul edilmesini istediklerini ve bu nedenle bir teşhis bulma süreciyle meşgul olduklarını gösterdi. Fakat sıklıkla dinlenilmediklerini ve bu sürecin dışında bırakıldıklarını, kendilerini güçsüz ve araf üzere meçhul bir şartta hissettiklerini belirtmişlerdir. Araştırmalar; psikolojinin ağrı algısında öğrenme, tasa, tasa, dehşet, felaketleştirme, mana ve dikkat üzere faktörler üzerinden rol oynadığını göstermektedir. Bu doğrultuda, tedavi protokollerine ruhsal müdahaleleri de dahil eden multidisipliner ağrı kliniklerinin sayısı gün geçtikçe artmaktadır. Ruhsal ve fizyolojik faktörler ortasındaki etkileşimi yansıtan çeşitli ağrı tedavi usullerinden kelam etmek mümkündür.
Tepkiye Dayalı Yöntemler
Kas gerginliğini azaltma yoluyla direkt olarak fizyolojik sistemi değiştirme emeliyle tasarlanmıştır. Bu başlıktaki örnekler ortasında tasayı, gerilimi ve münasebetiyle da ağrıyı azaltmayı amaçlayan gevşeme idmanları ve şahsa vücudu üzerinde istemli denetim imkanı sunmayı hedefleyen biyolojik geri bildirim yer almaktadır. Hipnoz da kişiyi rahatlatmak için kullanılmaktadır. Akut ağrılar ve yaraya pansuman yapma süreci üzere tekrarlı ve ağrı veren süreçler için daha çok kullanılmaktadır.
Bilişsel Yöntemler
Ağrı tedavisinde bilişsel yaklaşım, kişinin ağrıyla ilgili niyetlerine odaklanır. Ağrı tecrübesini arttıran bilişleri değiştirmeyi gayeler. Kognitif bir yaklaşımla tahlil odaklı yaklaşır. Teknikler ortasında dikkat dağıtma, hayal kurma ve sokratik sorgulama yardımıyla fonksiyonel olmayan kanıları değiştirme yer almaktadır. Sokratik sorgulama, bireye otomatik fikirlerini yakalama ve mana fırsatı sunmaktadır. Terapist; canlandırma ve rol değişimi üzere ek teknikler de kullanabilir.
Davranışsal Yöntemler
Bazı tedavi yaklaşımları, temel edimsel şartlanma unsurlarına odaklanır ve bireyi davranışını değiştirmeye teşvik etmek için pekiştireç kullanır. Örneğin kronik bir ağrı hastası, ağrısını artıracak diye etkin hareketler sergilemekten kendini alıkoyduysa, terapist etaplı formda daha faal olması için cesaretlendirir. Davranıştaki her değişim terapist tarafından ödüllendirilir, yeni idmanlar geliştirilir ve daha evvel belirlenen gayelere hakikat ilerlemek üzere hasta teşvik edilir.
Kaynakça:
Armitage, C.J. (2004) Evidence that implementation intentions reduce dietary fat intake: a randomized trial, Health Psychology, 24(4): 235-45.
Barth, J., Schumacher, M. And Herrmann – Lingen, C. (2004) Depression as a risk factor for mortality in patients with coronary heart disease: a meta-analysis, Psychosomatic Medicine, 66(6): 802-13.
Matarazzo, J.D. (1984) Behavioral health: a 1990 challenge for the health sciences professions, in J.D. Matarazzo, N.E. Miller, S.M. Weiss et al. (eds) Behavioral Health: A Handbook of Health Enhancement and Disease Prevention. New York: Wiley.
Williams, A.C. (2002) Facial expressions of pain: an evolutionary account, Behaviour and Brain Sciences, 25(4): 439-55.
